A fronteira de Belice

Pasando Melchor de Mencos e cruzando o río Mopán éntrase na Honduras inglesa, hoxe república de Belice. O achegarse o autobús, por pista de terra, ó pobo de Melchor de Mencos, parou o conductor para deixar entrar ós cambistas, que con ar quasi de profetas contanban que alén do Mopán é a terra do sangue e do lume, das plagas, das crecidas e dos cigarros a precios indecentes, ademais de que eles ofreceren a última oportunidade de cambiar nosos Quetzales, ou preferiblemente Euros, por dólares de Belice, so pena de non só non encontrarmos quen nos cambie, senon de que a guardia fronteriza de Belice nos empalará nun pau mentres feroces cans nos devorasen as entrañas. Tratando de non rir moi visiblemente deixamos andar ó moi imbecil do cambista ver se con gringos tiña mais sorte, que penso que tivo, porque a grandes voces protestaban estes gringos, lidiados como novillos polo cambista.
Chegados por fin a fronteira, en liña, que turistas escandinavos, suecos creo, trataban de saltar, con grande escándalo, pasamos a pagar o dereito de saída da república de Guatemala, pago, certo, que non é legal, por non estar estipulado en qualquer reglamento mais que eu e miña fera Señor non acatamos e mais intimidamos cos nosos pases ós funcionarios que só trataban de ordeñar turistas.
E pasado este trámite, comendo unhas ensaladas de rábano compradas nos postos Queq´chí pasamos á aduana de Belice, eu tirando da miña Señor, que inda se ría, a grandes voces, dos cambistas, que ficaron coas caras corridas.
O posto de aduanas de Belice adolece da mesma enfermedade de sobreburocracia de todo-los paises que se din en vias de desenvolvemento, mais a boa educación, e o respeito, e o pasaporte do Reino de España gañoume un "buenos dias, bienvenido a Belís" do funcionario. E de alí voltamos o noso destartalado bus para seguir camiño, xa no Belice, pasando polos pobos de Benque, San Ignacio e outros de parecido e resonante nome anglosaxón.

Os ingleses de Río Walis

No tempo en que os españois señoreaban nestas partes da América, foron chegando o francés, o neerlandés e mesmo o inglés, ocupando illas e lugares abandoadas de españois, e de seus orixinais habitantes, que se non caeran primeiro ante as ballestas da oste de Castela, logo pereceron lavando ouro para aqueles.
Destas illas e costas foi que o inglés chegou a barra do río Walis, vivindo do contrabando primeiro e logo de cortar o pau de Campeche, que era apreciado en Europa para tinguir roupa. De ahí logo foise asentando nas Illas de Roatán, na costa de Mosquitia e mesmo na Lagoa de Términos, todos estes lugares da costa atlántica da América Central, deixadas sen colonizar por seren consideradas insáns e por non teren naturais civilizados i en número suficiente que manteran a vida aristocrática que o español pretendía.
Así, de vagar e sen ser notados foron traendo escravos, sostén da economía inglesa nas Indias e fazendo vida do pau e do estraperlo.
Porén chegou o tempo en que, como toda plaga, foron os ingleses extirpados de toda a costa, que das illas de Barlovento e da de Jamaica non se poido, mais por humanidade, ou se cadra xa por desidia, se lles deixou seguir cortando pau, é dicir, vivindo a costa do negro que o pau cortaba, na barra do Walis. Os anos pasaron, e tamén as décadas e pasou o español e o seu imperio e o inglés e seus escravos alí seguían na parte que se deu en chamar de Belice. Esquecidos de todos, e vendo súa pobreza pediron axuda a sua graciosa maxestade que ó fin, correndo o ano de 1862 lles concedeu o privilexio da súa protección, declarando o Belice colonia da coroa. Os gobernantes de Guatemala, se cadra demasiado ocupados en se masacraren os uns ós outros ou de explotar inda mais ós maias que lles daban de comer, non souperon ou mais ben non poideron fazer outra cousa que mirar para eles: ó fin era entón o imperio dos ingleses o estado mais poderoso da terra. Entre grandes retóricas, da unha e da outra parte, alí xestouse unha nación, mesturada do orixinal maia Queqchí, do mestizo mexicano fuxindo da guerra das castas, do negro esclavo, do negro garifuna de San Vicente, do chinés e do inglés que finalmente acadou súa independencia no ano de 1981.

A Illa de Flores

Onde noutro tempo se erguera Nojpetén, a orgullosa capital dos Itzaes, antigos señores de Chichén, non sometidos o xugo español ate o fin do século XVII ,l evántase agora a cidade guatemalteca de Flores, sometida en nosos dias ó xugo do turismo. Alimentada por inmensas fincas gandeiras, consumidas nun sinnúmero de lomitos á brasa, a cidade de Flores-Santa Elena é paso obrigado do viaxeiro que quere admirar as ruinas das antigas cidades de Tikal, Uaxactún e Yaxhá.
O viaxeiro pode parar nunha das numerosas pousadas á beira do lago, erguendo ó son do irritante chompipi, tamén chamado guajalote ou noutras partes pavo, e ó estridente son dun outro ser que os locais chaman gringo, que non só molesta o sono do cansado viaxeiro cedo á mañá, senon que ocupa a maioría das mesas nas fondas á noite, todo o tempo emitindo unha serie de estridentes sons, como de galo ronco, que disque lles serve para se comunicar. Ándase o perímetro da illa nuns quinze minutos, que lle chegan o viaxeiro para se decatar que non lle fica nada que fazer mais tomarse un bo lomito con tortilla e guacamol e regar a gorxa cuns bos litros de Gallo.

As Cidades da Selva

Ten este reino de Goathemala unha parte para o norte que é chamada Petén, que ven significar illa, e lle ven o nome dunha illa nun lago na que as xentes que se chamaran Itzaes unha cidade tiñan construido. É esta parte un tercio de todo o reino, ou república, ou do que de ela ficou i foi nun tempo berce da civilización que se deu en chamar Maya clásica con cidades lexendarias como Tikal, a mais importante de todas, Uaxactún, Caracol, Rio Azul, Naranjo, Calakmul e outras polis que entre elas rivalizaban. ¿Cómo se poideron crear tales cidades no espesor da foresta tropical, cómo se cortaron as centenarias ceibas, cómo se trazaron os campos, os acueductos e as canles para as alimentar, cómo se acarrexaron as pedras para levantar os maxestuosos cues e templos, os admirabeis observatorios astronómicos, a refinada cultura, a exquisita vida dos pazos? Como sempre que os homens estes prodixios fixeron: uns mandando moito, e outros traballando para eles. Foi así que certamente atoparon seu fin estas poderosas polis: cando o labrego se lle cansou de lle construir seus templos, de se deixar sacrificar ante deles, de lle dar de comer as señoritas do pazo e a nai que pareu as plumas de Quetzal que tan riquiñas lles quedaban, todas fashion elas e lles dixo ós señores e señoras que si querían millo, que o sementasen eles, e que a próxima pedra para os seus templos, e a próxima guerra contra o enimigo lla ía loitar sua señora nai.

Mais Noticias das Montañas

Como xa contabamos noutra ocasión, o entrarmos os españois nestas partes do Reino de Goathemala e sometidos un tras o outro os reinos e os señores Quiché, Kaqchiquel e outros procedeuse a doma e castración do pais para proveito dos membros da esforzada oste e algún enchufado e uns cuantos funcionarios, non estabamos nen daquela libres desta plaga, repartindo terras e habitantes que, visto o fracaso rotundo da resistencia, fuxiron ós montes onde eran cazados noite e dia para os servicios que se lle antoxara ó encomendeiro; contan os cronistas kacqchiqueis: "os quince meses de ter aparecido os casteláns (...) comezaron os tributos (...) durante ese ano impuxeron terribles tributos, tributouse oro a Tuniatiuh (fillo do Sol, nome dado a Alvarado polos Mexica), se lle tributaron catrocentos homes e catrocentas mulleres para ir lavar o ouro. Toda a xente extraía o ouro. Tributáronse catrocentos homes e catrocentas mulleres para traballar na cidade por orde de Tuniatiuh". A tal punto chegou o abuso que mesmo el Rei mandou parar, enternecido seu corazón polos alegatos do dominico Bartolomé Casaus ou de las Casas, ademais de que, ó ritmo que ían os bestias dos encomendeiros non lle ía ficar o rei nen un mal natural que lle tributara a coroa e así publicaronse as leis novas, que foron alivio pois "suspendeuse o tributo de mozos e mozas (...) e cesaron as mortes polo lume e na forca e cesaron os despoxos dos casteláns"; a cousa boa tampouco durou moito, porque abundaron as rebelións dos españois contra a coroa nos reinos das Indias e ó final, el Rei ficou contento conque se mantiveran condicións mínimas que garantizaran a existencia física dos naturais, na pobreza mais miserable, mais vivos e capaces de traballar, na teoría contratados libremente, na práctica sometidos a mil enganos e abusos, dos que mais lles valía non protestar, e ben entendido pagando tributo a coroa (mais o que os cobradores dos tributos lle roubaban). Mais ó fin, ficaron os naturais concentrados en pobos por labor das ordes relixiosas, e para beneficio do estado e de el Rei, con suficiente terreo para cultivar seu millo e seus frixois e non morrer de fame. Estas terras de indios, ou exidos, sobreviviron á independencia da América Central. Mais unhas cantas décadas mais tarde, en prol do "progreso" e a "igualdade" foron despoxados destes mínimos dereito en grande medida. Nembargantes, algún destes exidos conserváronse.
Nun deses exidos, esquecidos do mundo, nas montañas cubertas de piñeiros, rodeados de neboas, vivían as xentes. Pero un mal día chegaron homes, que por favor dun presidente que disque vivía na capital, proclamaron súa a terra e exixiron renta. As xentes logo comezaron a pagar aluguer por suas terras e inda tiveron que voltar a tributar mozos e mozas para ir traballar na caña e no café. E os usurpadores venderon algunhas terras, llas deron ós seus fillos e viviron ben a costa do traballo gratuito das xentes da terra. E pasaron os anos, e pasou mais dun século e inda non fai moito forzaron ás xentes a comprar a sua propia terra. E velaí que se descubre que era todo mentira, e que os que se chamaban donos non tiñan nen título nen papel algún que avalara a posesión e que a terra seguía sendo exido, e que os que desde sempre nela sembraron eran seus propietarios, e a xente deixou de pagar a renta. Mais os "donos" da capital inda ricos dabondo non deixan ás xentes en paz, e lles mandan capataces e policías e predicadores evanxélicos e inda "venden" os terreos a terceiras partes e así andan hoxe as xentes en pleitos e abogados e cortes e xuizos. Imaxínense como fose que chegasen xentes ás suas casas e dixeran que son suas e que a policía en vez defender ó lexitimo propietario se puxera de parte dos "ocupas" e inda tiveran que ir a xuizo por ver a quen lle pertence súa casa.

No Altiplano

Se pensaren que recrearse nas Istorias de tempos pasados é cousa sen proveito nen beneficio, basta deixar atras as luces da capital, seus rapaces con gorras para atras, seus centros comercias, sua televisión por cable e entrar nas aldeas do altiplano para que o pasado nos cruze a cara. Eiquí, a esclavitude, sexa chamada encomenda, repartemento ou lei contra a vagancia inda desapareceu fai duas xeracións; os pais das xentes do retrato inda eran secuestradas cada ano para recoller café nas fincas de certos señores, en moitos casos recén chegados de Europa, ou enviciados en extravagante preguiza na capital, fazendo viaxes polo mundo nas costas dos seus ignorantes indios, seus brutos indios, seus indios que os manteñen, seus indios que inda os enganan con contas de cores, seus indios que os embeben en sectas evanxélicas perpetradas na terra do ianqui para que o indio fique indio, para que o indio faga o que ten que fazer, para que traballe e non amole, que o indio todo atura, e o indio sempre cala.

De fazañas e roturas

Foi que nas andanzas que nesta parte do Reino de Goathemala me acontecenron, que un dia fui convidado a participar no noble arte do xogo de pelota, xa practicado polos maias de antes e mais os de agora, sendo pois exercicio de nobre e antiga tradición, representado nas estelas das grandes urbes maias de antaño, de Tikal e de Cobán de Iximché e inda de Iaxactun, no que inda os sabios debaten se as representacións deses gloriosos antepasados levaban camiseta do Barça ou do Madrid. O xogo está cirscunscrito nunha cosmoloxía antiga como o mundo, onde duas equipas dun lado e tambén do outro manipulan unha figura esférica, nun campo que representa o mundo e unha equipa tenta superar a outro en destreza e forza sendo a equipa que non acade a vitoria ¡alas! sacrificada ós deuses, ou na versión mais moderna, a pagar as cervexas.
Participei logo de tan nobre xogo, con grande fortuna e conseguin gañar tantos para a miña equipa mais desgracia miña, non agradei os deuses que ferozmente contra min tornaron e dando sobrehumana forza os outros xogadores, caeron sobre min ropendome os osos todos.
Como contou o cronista e gran xogador, e gran bebedor de cervexa, chamado de todos Güero: "el cerote del español para una vez que algo juega vos, va y el solito queriendosela quitar al vejete vos, va y se cae todo el solito y el muy cerote aún se rompio la pierna vos"