A Antiga

Falabamos anterioremente da Cidade de Santiago, a xoia do val de Panchoy, que agora é chamada a Antiga, por ter sido a primeira, este, non, a segunda, e dicir a terceira das cidades que foron fundadas como capital da que foi Capitanía Xeral de Goathemala, que chegaba da gobernación de Chiapa ou Xoconusco ate a da Costa Rica. Segundo o cronista Vasquez de Espinoza, Santiago: "colle sitio de unha moi grande e populosa cidade, toda da mais boa casería e fábrica, as ruas ben trazadas e dereitas, e ten praza principal, que é moi boa e cuadrada (...) na que está a Igrexa Cathedral, que é moi grande e capaz (...) no frente dela é tamén de portais de moi boa fábrica(...) Ten esta cidade famosos conventos (...) moi suntuoso con grandiosa igrexa moi adornada (...) ten pegado un colexio, no que se leen artes e teoloxía e outras ciencias(...) é un pedazo de paraíso con moitas hortas e frutais, de España como da terra(...) seméntase grande cantidade de millo, trigo, fabas, garbanzos e frixoes con todas as demás sementes, legumes e hortalizas, de España e da terra, que se dan en abundancia(...)Ten mais de 1000 viciños, sen contar moitos escravos negros e mulatos e indios de servicio(...)"; En resumo, era esta cidade un paraíso na terra, de boas casas branquísimas (agora son de cores porque a pintura plástica e mais barata que o encalado), coas suas rectas ruas, sua praza grande, con fontes, e frutais, patios...onde os viziños vivían vidas regaladas (aquel encanto colonial que lle din agora), de non traballar porque para traballar xa estaban os indios do servicio, residentes nos pobos do val, ós que se tiña sometido con terror e azotes por calquera motivo ou sen el; de esta vida preguizosa e cruel non podía sair mais que unha caterva de señoritos pisaverdes, de, engadiría eu, individuos, ós que había que axudar ate para facer pipí. E inda liberados da tiranía do Rei de España, xa poideron logo caer sobre o natural (o indio) sen mais lei que os controlara que os seus apetitos desmedidos. Non é pois estraño a paradoxa, que o inglés, que chegado a esta parte das Indias un século e medio despois que os españois, que pasou outro século agochado i en probeza nos pantanos de Xeorxia, de Mosquitia ou do Río Velis, apañando as sobras que caían das mesas dos españois, agora sente na mesa, como se de persoa se tratara, asoballa e ameaza e inda se fai chamar americano.