No Altiplano

Se pensaren que recrearse nas Istorias de tempos pasados é cousa sen proveito nen beneficio, basta deixar atras as luces da capital, seus rapaces con gorras para atras, seus centros comercias, sua televisión por cable e entrar nas aldeas do altiplano para que o pasado nos cruze a cara. Eiquí, a esclavitude, sexa chamada encomenda, repartemento ou lei contra a vagancia inda desapareceu fai duas xeracións; os pais das xentes do retrato inda eran secuestradas cada ano para recoller café nas fincas de certos señores, en moitos casos recén chegados de Europa, ou enviciados en extravagante preguiza na capital, fazendo viaxes polo mundo nas costas dos seus ignorantes indios, seus brutos indios, seus indios que os manteñen, seus indios que inda os enganan con contas de cores, seus indios que os embeben en sectas evanxélicas perpetradas na terra do ianqui para que o indio fique indio, para que o indio faga o que ten que fazer, para que traballe e non amole, que o indio todo atura, e o indio sempre cala.

De fazañas e roturas

Foi que nas andanzas que nesta parte do Reino de Goathemala me acontecenron, que un dia fui convidado a participar no noble arte do xogo de pelota, xa practicado polos maias de antes e mais os de agora, sendo pois exercicio de nobre e antiga tradición, representado nas estelas das grandes urbes maias de antaño, de Tikal e de Cobán de Iximché e inda de Iaxactun, no que inda os sabios debaten se as representacións deses gloriosos antepasados levaban camiseta do Barça ou do Madrid. O xogo está cirscunscrito nunha cosmoloxía antiga como o mundo, onde duas equipas dun lado e tambén do outro manipulan unha figura esférica, nun campo que representa o mundo e unha equipa tenta superar a outro en destreza e forza sendo a equipa que non acade a vitoria ¡alas! sacrificada ós deuses, ou na versión mais moderna, a pagar as cervexas.
Participei logo de tan nobre xogo, con grande fortuna e conseguin gañar tantos para a miña equipa mais desgracia miña, non agradei os deuses que ferozmente contra min tornaron e dando sobrehumana forza os outros xogadores, caeron sobre min ropendome os osos todos.
Como contou o cronista e gran xogador, e gran bebedor de cervexa, chamado de todos Güero: "el cerote del español para una vez que algo juega vos, va y el solito queriendosela quitar al vejete vos, va y se cae todo el solito y el muy cerote aún se rompio la pierna vos"