Mais Noticias das Montañas

Como xa contabamos noutra ocasión, o entrarmos os españois nestas partes do Reino de Goathemala e sometidos un tras o outro os reinos e os señores Quiché, Kaqchiquel e outros procedeuse a doma e castración do pais para proveito dos membros da esforzada oste e algún enchufado e uns cuantos funcionarios, non estabamos nen daquela libres desta plaga, repartindo terras e habitantes que, visto o fracaso rotundo da resistencia, fuxiron ós montes onde eran cazados noite e dia para os servicios que se lle antoxara ó encomendeiro; contan os cronistas kacqchiqueis: "os quince meses de ter aparecido os casteláns (...) comezaron os tributos (...) durante ese ano impuxeron terribles tributos, tributouse oro a Tuniatiuh (fillo do Sol, nome dado a Alvarado polos Mexica), se lle tributaron catrocentos homes e catrocentas mulleres para ir lavar o ouro. Toda a xente extraía o ouro. Tributáronse catrocentos homes e catrocentas mulleres para traballar na cidade por orde de Tuniatiuh". A tal punto chegou o abuso que mesmo el Rei mandou parar, enternecido seu corazón polos alegatos do dominico Bartolomé Casaus ou de las Casas, ademais de que, ó ritmo que ían os bestias dos encomendeiros non lle ía ficar o rei nen un mal natural que lle tributara a coroa e así publicaronse as leis novas, que foron alivio pois "suspendeuse o tributo de mozos e mozas (...) e cesaron as mortes polo lume e na forca e cesaron os despoxos dos casteláns"; a cousa boa tampouco durou moito, porque abundaron as rebelións dos españois contra a coroa nos reinos das Indias e ó final, el Rei ficou contento conque se mantiveran condicións mínimas que garantizaran a existencia física dos naturais, na pobreza mais miserable, mais vivos e capaces de traballar, na teoría contratados libremente, na práctica sometidos a mil enganos e abusos, dos que mais lles valía non protestar, e ben entendido pagando tributo a coroa (mais o que os cobradores dos tributos lle roubaban). Mais ó fin, ficaron os naturais concentrados en pobos por labor das ordes relixiosas, e para beneficio do estado e de el Rei, con suficiente terreo para cultivar seu millo e seus frixois e non morrer de fame. Estas terras de indios, ou exidos, sobreviviron á independencia da América Central. Mais unhas cantas décadas mais tarde, en prol do "progreso" e a "igualdade" foron despoxados destes mínimos dereito en grande medida. Nembargantes, algún destes exidos conserváronse.
Nun deses exidos, esquecidos do mundo, nas montañas cubertas de piñeiros, rodeados de neboas, vivían as xentes. Pero un mal día chegaron homes, que por favor dun presidente que disque vivía na capital, proclamaron súa a terra e exixiron renta. As xentes logo comezaron a pagar aluguer por suas terras e inda tiveron que voltar a tributar mozos e mozas para ir traballar na caña e no café. E os usurpadores venderon algunhas terras, llas deron ós seus fillos e viviron ben a costa do traballo gratuito das xentes da terra. E pasaron os anos, e pasou mais dun século e inda non fai moito forzaron ás xentes a comprar a sua propia terra. E velaí que se descubre que era todo mentira, e que os que se chamaban donos non tiñan nen título nen papel algún que avalara a posesión e que a terra seguía sendo exido, e que os que desde sempre nela sembraron eran seus propietarios, e a xente deixou de pagar a renta. Mais os "donos" da capital inda ricos dabondo non deixan ás xentes en paz, e lles mandan capataces e policías e predicadores evanxélicos e inda "venden" os terreos a terceiras partes e así andan hoxe as xentes en pleitos e abogados e cortes e xuizos. Imaxínense como fose que chegasen xentes ás suas casas e dixeran que son suas e que a policía en vez defender ó lexitimo propietario se puxera de parte dos "ocupas" e inda tiveran que ir a xuizo por ver a quen lle pertence súa casa.